19 sierpnia zamieściłem na blogu artykuł o Adolfie Gaschu, słynnym hodowcy kaniowskiego karpia. dzisiaj druga część tego wpisu, tym razem artykuł już nie mój, ale... samego Gascha. W referacie tym, pisanym 120 lat temu, Gasch opisuje swoje metody hodowli ryb. Tekst w oryginale jest niemiecki, ja tłumaczyłem go trochę z trzeciej ręki czyli z angielskiego, ale myślę że nie traci ducha oryginału. (Stawy na zdjęciach to niekoniecznie te, o których mowa w artykule, ale wstawiłem je, bo ładnie wyglądają :) )
Stawowa kultura hodowlana w majątku Kaniów (okręg Białej, Galicja), własności Jego Cesarskiej Wysokości, Arcyksięcia Albrechta
(A. Gasch, Die Teiwirtschaft auf dem Sr. Kaiserlichen Hoheit dem Herrn Erzherzog Albrecht von Österreich gehörigen Gute Kaniów, Bezirk Biala, Galizien. Zur internationalen Fischereiausstellung in Berlin im Jahre 1880, dargestellt vom gegemvärtiger Pächter in Kaniów, Adolf Gasch – Pond-Cultivation on The Kaniów estate (district of Biala, Galicia), the property of His Imperial Highness, Archduke Albrecht of Austria. Paper prepared for the International Fishery Exposition at Berlin, 1880, by Adolf Gasch, the present farmer of Kaniów, http://penbay.org/cof/COF_1880_XVIII.pdf )
Dokument przygotowany na Międzynarodową Wystawę Rybacką w Berlinie,1880
Przez
Adolfa Gascha, obecnego gospodarza w Kaniowie
(tłum. niem-ang. H. Jacobson, 1880, tłum. ang-pol. S. Lewczak, 2009)
„Nie jest moim zamiarem pisanie podręcznika dotyczącego gospodarki rybackiej. Jedynym celem niniejszego opracowania jest zaprezentowanie zarysu utrzymania kaniowskich stawów tak, jak wygląda to teraz, ze wszystkimi wadami i zaletami – dla przedstawienia, krytyki i ewentualnego naśladownictwa. Potraktuję całą sprawę z typowo rolniczego punktu widzenia, tak jak zwykł na nią patrzeć Berliński Klub Rolniczy.
Dane związane z hodowlą ryb mają tu odniesienie jedynie do karpia, jako głównego podmiotu rybactwa śródlądowego – jakkolwiek można by je było w mniejszym lub większym stopniu zastosować także do innych ryb słodkowodnych, a przynajmniej do tych ryb, które hoduje się w specjalnych obiektach na to przeznaczonych.
Obszar dworski Kaniów (i Mirowiec), który należy do Jego Cesarskiej Wysokości Arcyksięcia Albrechta Austriackiego, leży na północ od pasma Beskidów, w nizinie Wisły, na prawym brzegu Białki (tak w oryginale – przyp. S.L.), która tworzy linię rozgraniczającą Galicję i Śląsk Austriacki, nieopodal wpadając do Wisły. Na terytorium tym, o powierzchni 1000 morgów austriackich (575, 46 hektarów - 1 morga dolnoaustriacka to 0,57546 ha.), spotyka się całą charakterystykę osadów tak wielkich rzek jak i górskich strumieni, warstwy gliny i okazjonalnie skał, piaski, iły i próchnicę w tej nisko położonej części, z której woda się cofnęła. Pełna połowa obszaru leży na mocnym, glinianym gruncie, jedna czwarta składa się z torfowisk i piasku, a pozostała część to lekko ilasta próchnica. Z wyjątkiem piachów, we wszystkich tych glebach znajduje się żelazo. Ziemie są wilgotne, a w niektórych miejscach nawet bagniste, ale obfitujące w trawę i koniczynę – prawdopodobnie dzięki silnemu odczynowi zasadowemu będącemu efektem rozpadu karpackiego piaskowca; ta osobliwość jeszcze bardziej widoczna w nadmiernie wilgotnym klimacie. W przeciągu czterech lat Kaniów często padał ofiarą powodzi. Co więcej - skoro rzeka Białka, która przepływa przez przemysłowe miasta Bielsko i Białą często nanosi znaczne ilości użyźniającego materiału, natura sama bardzo jasno wskazała, ze hodowla bydła i ryb muszą być w Kaniowie i Mirowcu sprawami o znaczeniu pierwszorzędnym.
Od niepamiętnych czasów w Kaniowie znajdowało się wiele dużych, choć źle nawadnianych stawów, które, w przeszłości, zajmowały prawie cały obszar i nawet teraz, po uregulowaniu, zajmują 450 morgów czyli 45% całości. Spośród tychże stawów, 250 morgów leży na podłożu gliniastym, 50 na gruncie podmokłym, a 150 – lekko ilastym. Jakkolwiek w wielu przypadkach na terenie jednego stawu mogą występować dwa podłoża. Wszystkie stawy zasilają wody Białki, niosące, zwłaszcza w okresie długich deszczów, wiele żyznego mułu. Stawy służą zatem za zbiorniki tegoż mułu. Pomimo jednak, że gospodarka rybna prowadzona jest tu na dużą skalę, wody z Białki często nie wystarcza, szczególnie w środku lata, kiedy parowanie wody jest znaczne. To oczywiście powoduje straty w hodowli i nie pozwala na osiąganie perfekcyjnych rezultatów. Niemal wszystkie stawy w tej części kraju są płytkie i nieodmiennie nachylone ku Wiśle. W dawniejszych czasach były słabo zasilane, a system nawadniający został wprowadzony przez mojego poprzednika, pana Potykę (który zasłużył na wielkie uznanie za swój trud i wytrwałość) i dokończony przeze mnie własnym kosztem – teraz więc niemal cały obszar stawów jest nawodniony. Wszystkie stawy mogą być osuszane, pozwala to na ich zaorywanie i obsadzanie roślinami w całym zakresie. W tych stronach dobrze na szczęście wiadomo, że nie wystarczy zapewniać stawom obfitych dostaw dobrej wody i zapewniać ich glebie żyzność, jest także absolutnie koniecznym, by były całkowicie osuszane dla celów odłowu lub sadzenia roślin. Tam., gdzie tego nie ma, nie istnieje też systematyczna i dochodowa gospodarka rybacka, lecz jedynie nieregularne połowy jeziorowe. Najbardziej pożyteczna część całej działalności, mianowicie rolnicze uzdatnianie przez obsadzanie, jest wtedy całkowicie stracona.
Z 450 austriackich morgów naszego obszaru stawów, 400 jest zajętych przez dziewięć głównych zbiorników, jeden z nich to dwukrotność przeciętnego; 3 morgi zajmuje pięć stawów na tarło i wreszcie 47 morgów osiem stawów na narybek, do tego, od 1877 roku trzeba dodać 22 morgi zajęte przez trzy stawy na narybek wydzierżawione z sąsiedniego gospodarstwa, tak więc cały teren majątku zajmuje w sumie 472 morgi.
Z wspomnianych wyżej dziewięciu dużych stawów, które mogą się równać dziesięciu średnim, pan Potyka, zasługujący na uznanie z powodu swej hodowlanej działalności, miał tylko mniejszą część pod wodą, reszta była albo przez niego obsadzana, albo dzierżawiona dla tego samego celu. Młode karpie zawsze spędzały w głównych stawach dwa pełne lata, dostarczając doskonałej jakości mięsa o średniej wadze 1,5 kg. Średni zbiór na morgę to, według oficjalnych raportów, 103 kg ryby, a każda ryba ważyła przeciętnie 1,394 kg. Ryby te w swoim czasie cieszyły się reputacją najlepszego karpia w okolicy i były niemal w całości spławiane Wisłą do Krakowa i Warszawy. Po czteroletnim okresie znajdowania się pod wodą stawy były osuszane i następnie przez 5 i 6 lat używano ich do celów rolniczych.
Kiedy w sierpniu 1873 roku wziąłem w dzierżawę na 12 lat Kaniów i Mirowiec, w stawach znajdowało się wiele doskonale ukształtowanych typów karpia i wszystkie prace prowadzone były systematycznie, chociaż może nie aż tak energicznie, jak można by było. Natychmiast podjąłem kroki, by rozbudować rybacką działalność, najpierw przez odczekanie jednego roku, a potem, w 1875 r. poprzez obsadzanie i dzierżawienie połowy stawów na ten sam cel oraz po jesieni odłów ryb w drugiej połowie. Od tego czasu, gdy każdej jesieni jeden staw był zaorywany i obsadzany, drugi zostawał napełniany świeżą wodą. Stosowałem ten system nawet pomimo wielkich trudności na początku, nawet gdy musiałem się zaopatrywać w duże ilości młodych ryb, ponieważ w dalszej perspektywie przynosiło to wiele korzyści. W chwili obecnej większa cześć moich stawów jest wypełniona wodą i ograniczam się teraz do orania i obsadzania jednego stawu na rok, także głównego lub przeznaczonego na narybek. Są tu możliwości dostarczenia wystarczającej ilości najlepszej paszy dla mojego wartościowego stada bydła. Oczywiście teraz wszystkimi stawami zarządzam wyłącznie ja.
Wiadomo powszechnie, że karp najszybciej rośnie w pierwszym roku swojego życia, a wolniej w okresie późniejszym. Jeśli zatem główny staw będzie osuszany co roku, osiągnie się najlepsze rezultaty. Ryzyko jest tu zmniejszane przez unikanie zimowania, ryby są także pod dużo lepszą i częstszą kontrolą. Co więcej – taki system ma tę zaletę, że przynosi pewny, regularny dochód, mało podatny na zmiany. Tym samym, uwzględniając całą powolność zachodzenia wszelkich procesów w rolnictwie, dążymy do obniżania wkładu początkowego, osiągając szybki wzrost sprzedaży produktów naszego gospodarstwa.
Po wprowadzeniu wyżej wymienionych zmian nie spocząłem na laurach, lecz wziąłem sobie za cel ulepszenie rasy karpia przez odpowiednią selekcję osobników, mając specjalny wzgląd na ich budowę i zdolność do szybkiego wzrostu (nie może to dziwić, tak postępuje się z każdym gatunkiem). Dążyłem do uzyskania ryby, w której znajduje się więcej mięsa, mającej dobrze wykształcone ciało – nie tylko poprzez zwiększanie wagi, lecz przede wszystkim proporcji między bardziej a mniej cennymi częściami karpia. Rozwijałem te, zwiększające jego wartość. Zwracam zatem uwagę na odpowiednio małą głowę, łukowato wygięty, pełny grzbiet i zaokrągloną sylwetkę. Innymi słowy dobry, rasowy karp jest między rybami tym, czym szlachetne gatunki pośród bydła. Prawdopodobnie więc karpie na długo staną się głównym podmiotem hodowli w naszych stawach.
Selekcję przyszłych dorosłych osobników rozpoczynam, wybierając ryby spośród jednorocznych, a następnie dwuletnich, tak dobrych jak te trzyletnie, które osiągają wiek sprzedaży tak długo, aż zgromadzę wystarczającą ilość tych, spośród których wybiorę te naprawdę najlepsze.
Zgodnie z metodą Dubisza, umieszczam w jednym i tym samym stawie jedną samicę (ikrzycę) i dwa samce (mleczaki). Są one w stanie całkowicie zaspokoić moje zapotrzebowanie na młode rybki, których liczba kształtuje się na 60 000 w stawach kaniowskich i tych, które wydzierżawiłem od księcia pszczyńskiego.
Jest zbyteczną, a nawet szkodliwą praktyką umieszczać zbyt dużo trących się ryb w jednym stawie, mamy wtedy nadmiar młodych rybek, które cierpią z braku pożywienia. A jeśli zważyć, ze karpie rosną bardzo szybko, koniecznym jest zapewnić ich wzrost przez dostarczanie obfitej ilości paszy. Nie trzeba nawet uciekać się do stosowania sztucznych karm, wystarczy dobrze żywić ryby naturalnymi sposobami, uzyskuje się wtedy w pierwszym okresie letnim 5, 8 a niekiedy 10 calowe osobniki. Następnie zarybiam nimi stawy z gęstością 240 – 360 na morgę (ok. 420 – 630 na hektar), stosownie do rozmiaru ryb i specyfiki danego stawu. W wyniku tychże zabiegów uzyskuję karpie ważące od 0,5 do 0,75 kg, w niektórych przypadkach osiągające nawet 1 kg. W trzecim roku umieszczam 90 – 120 sztuk w głównym stawie, mając w rezultacie karpie ważące 1 – 2 kg, gotowe już do sprzedaży.
Nigdy nie byłem w stanie zapewnić takiego przyrostu ryb, jakiego bym sobie dokładnie życzył, po pierwsze dlatego, że w Kaniowie nie ma zbyt wielu wolnych stawów na narybek, a po drugie, czasem zdarzają się różne nieprzewidziane wypadki losowe, dotykające nawet najlepsze gospodarstwa. Częstokroć bywam zmuszany zasilać miejsca, gdzie ryb brakuje, bardziej wyrośniętym narybkiem i w tych przypadkach nieodmiennie uzyskuję ryby o wadze ok. 1 kg i mające częściowo dobre i miękkie mięso. Zaobserwowałem także, że ten narybek, który szybko wyrósł kontynuował szybki wzrost do czasu kiedy był gotowy na sprzedaż i aktualnie rośnie szybciej, niż młode ryby w tym samym wieku, nawet nieco opóźnione w rozwoju. Te ostatnie, mimo, że równego rozmiaru są cięższe niż ryby rosnące z narybku, bo ich mięso ma bowiem większą konsystencję.
Powinno być zatem priorytetem przyspieszenie wzrostu narybka i młodych rybek tak bardzo, jak to możliwe, ponieważ ryba, która rośnie szybko, jest w stanie urosnąć jeszcze bardziej. Byłoby bardzo złą taktyką bycie skąpym w przedłużaniu wody przeznaczonej dla podtrzymania wzrostu ryb, ponieważ rezultat końcowy wynagradza tu poniesione koszty.
W odniesieniu do zarybiania w głównych stawach, doświadczenie uczy, że wpuszczając mniej ryb, uzyskamy lepsze i bardziej wartościowe osobniki, niż gdybyśmy wpuścili więcej sztuk. Większa ich liczba, utrzymana w rozsądnych granicach da, co prawda większą masę całkowitą, ale odbije się to na jakości. Jest więc zalecane zarybianie małą ilością, ale, tak jak wszystko inne, należy trzymać się wszelkich norm, a najlepszym przewodnikiem będą poprawne obliczenia. W kaniowskich stawach jest nie więcej niż 90 – 120 ryb na morgę. Rezultat jest taki, że karp podlega systematycznemu ulepszaniu, kilogramy pozyskanych rocznie ryb na morgę są następujące:
Do 1873 r. – 51,5 kg
1876 r. – 76,76 kg.
1877 i 1878 r. – 83 kg.
1879 – 104, 5 kg.
- Dla porównania w roku 1870 ze stawów kaniowskich odłowiono 101,39 kg ryb. APK-OŻ DDŻ sygn. 81. (Dane administracji z czasów Potyki).
- Lata 1874 i 1875 są przejściowe i nie wliczane do statystyk.
- Większa część ryb z 1877 roku nie została sprzedana, ale przechowana w zbiornikach. Karpie te zostały dołączone następnie do tych z 1878 i sprzedane razem z nimi.
Żeby uciąć wszelkie błędne spekulacje, że osiągam tak świetne wyniki niewspółmiernym kosztem, pragnę nadmienić, iż na kaniowskich stawach o powierzchni 450 morgów zatrudniam tylko jednego pomocnika, zaś na 22 dzierżawionych morgach dodatkowo jeszcze stróża. Na jesień, gdy istnieje niebezpieczeństwo kradzieży ryb przez kłusowników i w czasie zimy, gdy trzeba wyrąbywać przeręble, zatrudniam zwykle jeszcze jedną osobę.
Stawy, nawet wypełnione wodą, nie służą jedynie gospodarce rybackiej, ale także, w węższym sensie, również są użyteczne w rolnictwie.
Kiedy tylko nadchodzi wiosna i stawy uwalniają się spod lodowej pokrywy, w wodzie budzi się różnorakie życie; a ptactwo wodne zaczyna pojawiać się wraz z pierwszymi ciepłymi promieniami Słońca. Wylęgają się owady i można obserwować bogate i tajemnicze procesy zachodzące w środowisku stawów. Na długo przedtem, nim ziemia zrzuci swój zimowy płaszcz, staw, kiedy pokryje się pierwszą zielenią, zaprasza rolnika, by po ostrej zimie uczynił z niego tanie, użyteczne i obfite pastwisko. Gdy woda się ociepli (zimno szkodziłoby bydłu), zwierzęta mogą iść na stawy, pobrodzić i poszukać jedzenia. Rzecz jasna nie tylko one korzystają – zostawiając tu i tam odchody, czynią rybom wielką przysługę. Poprzez kroczenie w mule rozgarniają go i umożliwiają karpiom chwytanie dżdżownic i innych żyjątek. Krowy z reguły bardzo szybko przyzwyczajają się do stawów – pastwisk, ochoczo wchodząc do wody, co ze zdrowotnego punktu widzenia im służy. Nikt, kto nie widział na własne oczy, nie uwierzy, jak cieszą się krowy biorąc kąpiel, cały czas chętnie podjadając aż do syta, wreszcie szukając miejsca do odpoczynku w wyższych partiach stawu. Nawet, gdy stado jest bardzo duże, nie jest w stanie zniszczyć bujnych trzcin i traw, a do tego rolnik może je szybko przeprowadzić do innego stawu. Zaraz jak krowy wejdą na nowy teren, zachowują się niemal jak chłopcy zaraz po wybiegnięciu z lekcji na przerwę. Nowy staw bowiem, stanowi dla bydła prawdziwą terra incognita, ziemię niezbadaną, od razu jest penetrowany w każdym kierunku, zanim krowy nie zwiedzą wszystkich jego zakamarków i nie wróci im znów apetyt do jedzenia. Dzikie kaczki zaś, przepłoszone przez pierwszy hałas wprowadzanego stada, zlatują się znów, wchodzą do stawu i odważnie pływają między żerującymi zwierzętami. W końcu karpie spokojnie szukają własnego pożywienia, nie przejmując się zbytnio obecnością krów i kaczek, Przypomina zatem staw małą, lecz szczęśliwą wioskę, gdzie wszyscy żyją w pokoju i harmonii, każdemu mieszkańcowi powodzi się dobrze, ma dobre relacje z sąsiadami, chociaż na pewno się różnią swym usposobieniem i zwyczajami. Jakkolwiek pod powierzchnią wody, w ukryciu przed ludzkim wzrokiem, toczy się bezwzględna walka o przetrwanie pomiędzy przedstawicielami mikroświata wypełniającymi wodną toń.
Stawo-pastwiska dostarczają nie tylko pożywnej i zdrowej paszy dla bydła, ale aktualnie stają się źródłem zysku rolnika. Moje krowy, zawsze dobrze odżywiane, dają lepsze mleko pasąc się właśnie na stawach, niźli jedynie na polnej koniczynie. Nie ma obaw, że trawa „odymka” sprawi, że bydło opuchnie – ta niewątpliwa właściwość tej rośliny całkowicie zanika w wodzie. Moje krowy pasą się w stawach już od siedmiu lat i jak do tej pory żadna z nich nie ucierpiała w ten sposób. A kto tylko ma czas i okazję zebrać i osuszyć odymkę zanim ona zakwitnie, otrzyma doskonałe siano na zimę. Prawdopodobnie posiada ono wiele azotu, jest też twarde, więc, co za tym idzie, łatwo się pali i – do pewnego stopnia – ma tendencje do gnicia, trzeba tu uważać, by tego uniknąć. To samo dotyczy pozostałości traw, które pozostały na dnie stawu, służącego za pastwisko. Najlepiej jest pozwolić tej trawie leżeć przez pewien czas, a potem poukładać ją w małe stosy lub kupki, mieszając z twardą słomą – otrzyma się wtedy dobry i efektywny nawóz.
Nie ulega wątpliwości, że sporo korzyści przynosi eksperymentowanie z karmieniem bydła sianem ze stawów, wymieszanym ze słomą i rzepakowymi łodygami. Dostarczyłoby to w zimie wspaniałej paszy dla cieląt. Nie mogę tego niestety potwierdzić własnym doświadczeniem, ale ucieszę się bardzo, jeśli moje słowa zachęcą kogoś chociaż do spróbowania.
Nie potrzebuję długo rozwodzić się na temat wykorzystania mułu ze stawów, bo tu wiedza jest bardzo powszechna. Ten sposób wykorzystania stawów będzie korzystny jedynie w przypadkach, gdy muł zostanie przez zimę rozrzucony na sąsiednim polu jako obornik na przykład pod koniczynę, albo, gdy będziemy mułem rozrzedzać obornik pochodzący od krów. Jeśli jednak będziemy wozić muł na zbyt duże odległości, rychło koszty przewyższą zyski, tak dzieje się często, gdy wozimy daleko wiele obornika.
Wszystkie te małe korzyści rodzące się ze stawu ciągle trzymanego pod wodą są nieznaczne w porównaniu z wielkimi zyskami osiąganymi ze stawu, który przez szereg lat służył rybołówstwu, a potem był w stanie dać rolnikowi bogatą i dobrze nawiezioną ziemię, odpowiednią prawie dla wszystkich możliwych rodzajów roślin.
Rolnik, który całkowicie wysuszy swój staw i dokładnie go zaora przed zimą, z łatwością na wiosnę obsadzi jego dno, przekształcone przez mróz na doskonałą ziemię. A jeśli starannie wykona swą robotę, będzie mógł liczyć na bardzo wysokie plony, które z pewnością wynagrodzą mu trud włożony w pierwszą orkę i przyniosą dużo korzyści. Niech nikt nie mówi, że to wszystko za trudne, lub nawet niemożliwe – orać duże stawy na jesień, gdy kończy się sezon rybacki. Było to możliwe na ogromnym stawie Rosenberg (Znany obecnie jako Rożemberk – jak podaje J. Guziur: wybudowany i użytkowany od końca XVI wieku (w czasie powodzi w 1997 i 2002 r. zatrzymał ponad 55 mln m3 wody, rozlewając się do 2200 ha!), w: Guziur J, Z dziejów hodowli ryb na świecie. Cz. IV. Odkrycie przesadkowania przez Tomasza Dubisza, Magazyn Przemysłu Rybnego nr 3 (57) / 2007, s. 49. - Przyp. S.L.). wielkości 1500 morgów nieopodal miasta Wittingau w Czechach, gdzie odłów rozpoczyna się dopiero z początkiem października, uda się też z łatwością na małych stawach, zwłaszcza, jeśli zaprzęgnie się dodatkowe woły do tej roboty, oczywiście tylko na jakiś czas, specjalnie w tym celu. Woły będą najodpowiedniejsze, gdy chodzi o koszt, będąc bowiem dobrze odżywiane przez cały sezon, sprzedaje się je często, z korzyścią, rzeźnikowi na tucz. Włożone środki mają więc szansę ulec znacznej redukcji.
Możliwe, że będzie opłacać się użycie pługa parowego na bardzo dużych stawach, ale to zależy od specyfiki miejsca, środków, którymi dysponuje rolnik etc.
Bez względu na okoliczności, będzie to nie tylko zachowaniem krótkowzrocznym, lecz również szkodą na dobru wspólnym, jeśli rolnik, który może to zrobić, nie osuszy przynajmniej tych stawów, gdzie jest to łatwe do wykonania i od czasu do czasu nie przeznaczy ich dla celów gospodarczych. Dostarcza to przecież najwyższych możliwych korzyści. Jest wielu rolników, którzy zostali nieszczęśliwie zmuszeni do sprowadzania obornika z daleka, częściowo z powodu nieudanych zbiorów, częściowo dlatego, że potrzeby przemysłu wymagają zwiększenia produkcji. Wielu gospodarzy, posiadających orne stawy, popełniło błąd, zwracając się ku relatywnie łatwej drodze zakupu sztucznych, skoncentrowanych nawozów, zanim jeszcze poczynili ostrożne próby, w której ziemi zastosować jaki nawóz – w konsekwencji poczują gorzki smak swych poczynań, uderzy ich to także po kieszeni.
Moim zdaniem, będzie praktyczniej i (z tego powodu, że chemia w rolnictwie nie daje nam kompetentnych rad na temat stosowania nawozów ze względu na nieznajomość natury gleby) bardziej racjonalnie zrobić użytek z nawozu, kładąc go na każdej powierzchni, czyli dać nawóz identyczny z glebą (czymże jest przecież muł, jeśli nie glebą?). Na pewno się przyjmie, nie będzie też problemu z transportem ze stawów na pola. Niczemu nie stanie się żadna krzywda, nawet, jeśli w niektórych przypadkach zmiesza się ten nawóz z innymi substancjami nie mającymi użyźniających właściwości. Przy używaniu mułu ze stawów jako nawozu, rośliny biorą z tak przygotowanej gleby jedynie składniki potrzebne do ich wzrostu. Zachodzi tutaj, na małą skalę, obieg najcenniejszych substancji mineralnych, wchłanianych przez rośliny, uwalnianych do atmosfery czy powracających znów do gleby – za wyjątkiem małych części spożywanych przez ryby lub tych z górnych części stawu, wypłukiwanych nieodwracalnie przez wodę.
Doskonała pożywka dla roślin może być uzyskiwana poprzez „stawowe żniwa”. Z obserwacji wynika, iż woda w stawach jest, nawet w swej naturalnej postaci, nośnikiem rozpuszczonych nawozów, osiadających w dennym mule i wzbogacających to podłoże. Dochodzą do tego szczątki organiczne pochodzące z różnych wodnych zwierzątek. Poprawność takiego punktu widzenia jest potwierdzona oczywistym faktem istnienia w stawie niezwykle wybujałego życia.
Tak długo, jak stawy nie są orane i regularnie obsadzane, większa lub mniejsza ilość spożywczych roślin tkwi prawie że bezczynnie w mule i tylko w małej ilości jest użytkowana jako pasza, siano itp. Każdy zatem rolnik, który tylko ma sposobność, powinien postawić sobie za cel maksymalne wykorzystanie mułu ze swoich stawów, poprzez orkę i obsadzanie dna. Jeśli o mnie chodzi, nie waham się wyciskać z moich stawów ostatnich soków, użyźniając dzięki nim pola. Jestem przekonany, że nawet Justus von Liebig (chemik niemiecki, prekursor badań nad nawozami i wpływem różnych pierwiastków na życie roślin. Wynalazca kostki bulionowej. - Przyp. S. L.) pochwaliłby te sposoby, ponieważ zaraz w następnym sezonie napełniania stawów, wszystkie składniki usunięte razem z mułem, stopniowo powracają.
Sposób, który najlepiej ujawnia wszystkie „ukryte skarby” mułu, to jego zabezpieczanie w różnorodnych miejscach, tzn. trzeba wiedzieć, jakie zabiegi będą odpowiednie dla jakich stawów. Muszę powiedzieć, że niewątpliwie każdy mądry rolnik musi odkryć to sam, a tutaj podam kilka wskazówek.
W Kaniowie, po wielu ostrożnych próbach, wielkie sukcesy odniosła następująca metoda: W gorszych stawach, w pierwszym roku po wysuszeniu sieję owies, w drugim roku znowu owies, albo – po dodaniu niewielkiej ilości obornika – pszenicę wymieszaną z koniczyną. W trzecim i czwartym roku następnie sieję koniczynę zmieszaną z trawą uzyskując świetne pastwisko na kolejny rok, jeśli oczywiście nie zdecyduję się stawu zalać. Nie waham się dawać do stawu obornika, szczególnie do wyższych partii, gdzie w całości nie dochodzi woda. Mogę to zrobić bardzo łatwo, gdy tylko zostaje mi jeszcze nieco gnoju. Co tylko posadzę w takim stawie, rośnie lepiej albo przynajmniej tak samo jak na polu, a co więcej – tworzę tym samym „stołówkę” dla owadów i mikroorganizmów. Po napełnieniu stawu wodą znajdą one tam dom.
W lepszych stawach mogą być na dobrą sprawę uprawiane wszystkie rośliny uprawne, z wyjątkiem jęczmienia, który w Kaniowie (chociaż osiąga relatywnie dużą wagę według standardowej miary) udaje się średnio i nie dostarcza słodu dobrej jakości. Odnośnie pszenicy i koniczyny, zawsze dają one na moich stawach bogate plony. Uznałem, że największy zysk, tak w paszy dla bydła jak i w pieniądzach daje następujący sposób: W pierwszym roku wysiewam groch (małą, wczesną odmianę zielonego groszku), w roku następnym rzepak albo w pewnych wypadkach ziemniaki, a w trzecim roku pszenicę (na twardym gruncie pszenicę galicyjską, a na ilastej próchnicy pszenicę Frankensteina) wymieszaną z koniczyną. W ciągu czwartego i piątego roku sama koniczyna kończy okres użytkowania stawu w celach rolniczych. Podejmuję specjalne działania, dodając trochę nasion trawy do koniczyny wysiewanej na polach pszenicznych tworzonych w wyższych częściach stawów, daje to lepsze widoki na uzyskanie dobrej paszy dla bydła szukającego żywności na terenie stawu.
Okres „rolniczy” w cyklu użytkowania stawu wolę zamykać koniczyną, ponieważ jej resztki stanowić będą roślinną pożywkę dla owadów, a te dostarczą pożywienia rybom. Co za tym idzie, skorzystam na tym ja, uzyskując większe, dorodne okazy karpia.
Po tych wszystkich moich doświadczeniach mogę powiedzieć, że najpewniejsze zbiory pochodzą zawsze z terenu stawów i ta gałąź działalności jest bardzo dochodowa w skali roku.
Chociaż nie zmuszam, bardzo jednakże polecam rolnikom orkę i obsadzanie ich stawów. Zalecam jednak ostrożność, niech starają się nie orać zbyt blisko wałów, aby nie niszczyć utrzymujących groble trzcin. Ja zawsze zostawiam od dwóch do czterech metrów do podstawy wału. Nie śmiem tknąć tego kawałka pługiem, ani nawet nie koszę tam trawy, ponieważ podczas burzowej pogody trzciny służą za falochrony, zwłaszcza, gdy w ciągu lat bardzo się rozrosną i zagęszczą. To niewątpliwie bardzo tania metoda utrzymywania wałów w dobrym stanie, tańsza od wznoszenia ich z kamieni, tak jak to jest na stawie Rosenberg. Tam, gdzie trzciny nie rosną, można uzupełnić ich brak poprzez ścięcie ich w głębi stawu i umieszczenie przy brzegu, gdzie szybko zadomowią się i zapuszczą korzenie.
Zamykam więc niniejszym tę moją rozprawę. Wyszła ona spod niewprawnego pióra wprawnego rolnika i na pewno nie wyczerpuje całości zagadnień. Nie będzie może wielkiej potrzeby pisania takich prac jak ta, ponieważ ona ma być po prostu pomocą, kolejną cząstką dorobku tych, którzy parają się rybołówstwem słodkowodnym (hodowla w stawach) oraz rolnictwem. Wiem bardzo dobrze, że daleko mi jeszcze do perfekcji, lecz mogę uczciwie powiedzieć, że, tak długo jak długo będę prowadził moje doświadczenia, będą one kończyć się sukcesami. Chcę także, w podsumowaniu, zwrócić uwagę na to, co dotyczy wielu rolników – praktyków, to wprawdzie generalizowanie, ale potwierdzone naukowo – niestety mają oni braki w wiedzy dotyczącej wodnej fauny, co jest istotne w tak ważnej kwestii, jak żywienie ryb. Dla dobra gospodarki rybackiej wyrażam uzasadnioną prośbę: niech naukowcy stale udzielają nam kompetentnych porad. Poprzez ostrożne podnoszenie ilości planktonu jako pożywienia dla karpi, możemy w drugim i trzecim roku hodowli ryb poprawić jeszcze wyniki, podobnie jak w roku pierwszym.
Nie mogę być zbyt nachalny, ale zachęcam wszystkich hodowców, aby w swoich miejscowościach czynili dalsze obserwacje i eksperymenty. Mam nadzieję, że wyniki ich doświadczeń zostaną opublikowane i posłużą wspólnemu dobru. Piękno rolnictwa polega na tym, że nie zna ono zawodowej zazdrości i niech tak zostanie. Nawet, jeśli dzięki doświadczeniom jednego rolnika wzbogaci się drugi, niech ten pierwszy nie czuje się zagrożony, dzięki większemu popytowi na rynkach na pewno wszystko mu się zwróci.
Tak długo, jak będę tym jeszcze zainteresowany, także i w przyszłości będę udostępniał szerszej publiczności wyniki moich eksperymentów w dziedzinie hodowli ryb i utrzymywania stawów. Będę bardzo rad z każdego sukcesu innych rolników i hodowców, a już z góry życzę im szczerze z całego serca powodzenia.”
